Vastgoeddata dook in de cijfers van de Nederlandse penitentiaire inrichtingen en sprak het Ministerie van Justitie en Veiligheid. De analyse laat een helder beeld zien van de vastgoedportefeuille.
In 2025 telt Nederland 27 penitentiaire inrichtingen die vallen onder de verantwoordelijkheid van de Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI). Inclusief arrestantencomplexen en voormalige gevangenissen die nog onder beheer staan, komt het totaal uit op 55 panden met samen 867.581 m² vloeroppervlak. Hiervan zijn 53 gebouwen, goed voor 844.413 m², daadwerkelijk in gebruik. Het meest in het oog springende leegstaande complex is de gevangenis van Almere aan de Caissonweg. Dit gebouw van 96.000 m² werd in 2019 gesloten en zal op zijn vroegst in 2026 weer in gebruik worden genomen. Staatssecretaris Justitie en Veiligheid Arno Rutte onderstreept in de Vijfde voortgangsrapportage Capaciteit DJI dat het aanpakken van het capaciteitstekort absolute topprioriteit is. 'Voor de geloofwaardigheid van de rechtsstaat en voor slachtoffers in het bijzonder is het essentieel dat straffen ook daadwerkelijk ten uitvoer worden gelegd. Sinds eind 2023 is sprake van een langdurig capaciteitsprobleem. Dit zijn stuk voor stuk pijnlijke, wrange maatregelen die niemand wil en die ik het liefst zou terugdraaien,' aldus Rutte
Alle penitentiaire inrichtingen zijn eigendom van het RVB, dat als eigenaar en assetmanager verantwoordelijk is voor het beheer, renovaties, en de meerjarige onderhoudsplanning. DJI fungeert als gebruiker en draagt zorg voor de exploitatie, personele bezetting en veiligheid. Het Ministerie van Justitie en Veiligheid stelt het beleid en de budgetten vast. Deze driedeling zorgt voor een strakke governance: vastgoed bij het RVB, exploitatie bij DJI en beleid bij JenV. Een uitzondering vormt het Justitieel Complex Zaanstad, dat in 2016 werd gerealiseerd als DBFMO-project door het consortium Pi2 (Ballast Nedam en Royal Imtech). Bij dit project waren tevens diverse partijen betrokken, waaronder Eurest Services (facilitair), Smits van Burgst Beveiliging en de ontwerpcombinatie EGM architecten/Mecanoo/Fokkema & Partners.
De geografische spreiding van gevangenissen laat zien dat locaties niet willekeurig zijn gekozen. In de Randstad zijn er clusters rond Rotterdam, Amsterdam, Haarlem, Utrecht en Almere, die zorgen voor snelle verbindingen met rechtbanken en politiebureaus. In Noord-Nederland domineren de complexen in Veenhuizen en Leeuwarden, terwijl Noord-Brabant een zware inrichting in Vught huisvest. De nabijheid van infrastructuur is cruciaal: bijna alle complexen liggen direct aan snelwegen en zijn goed bereikbaar per openbaar vervoer.
De bouwtypologie van de gevangenisportefeuille kent grote verschillen. De negentiende-eeuwse panopticon-gebouwen, zoals de koepels in Haarlem, Breda en Arnhem, zijn inmiddels gesloten maar markeren nog steeds het beeld van klassieke gevangenisarchitectuur. In de decennia daarna volgden grootschalige complexen uit de jaren zestig tot tachtig, die inmiddels kampen met verouderde installaties, lage energieprestaties en hoge onderhoudsdruk. Het zwaartepunt ligt tegenwoordig bij moderne campussen zoals JC Zaanstad, die modulair zijn opgebouwd en ontworpen om met minder personeel een hogere veiligheid te realiseren. Qua omvang domineren de grote complexen: bijna de helft van de panden is groter dan tienduizend vierkante meter en deze groep vertegenwoordigt bijna negentig procent van de totale oppervlakte.
Op het gebied van duurzaamheid is er nog veel terrein te winnen. Uit de data blijkt dat slechts 24 procent van de gevangenissen beschikt over energielabel A, terwijl 15 procent nog op label D zit en 7 procent zelfs nog op G. Labels B en C komen eveneens vaak voor, elk bij ongeveer een kwart van de gebouwen. Dit betekent dat een groot deel van de portefeuille nog moet worden aangepast om te voldoen aan de Rijksdoelen voor 2030 en 2050. Het RVB investeert daarom in zonnepanelen, isolatie, circulair materiaalgebruik en energiezuinige installaties. Staatssecretaris Rutte waarschuwde in de Kamerbrief dat renovatie-achterstanden direct gevolgen hebben voor de capaciteit: 'In totaal moeten nog circa 3.000 plekken worden gerenoveerd. Indien deze renovaties niet plaatsvinden, vallen deze plekken op termijn uit,' schreef zij.
De onderhoudslast van de gevangenisportefeuille is aanzienlijk. Jaarlijks worden tientallen miljoenen euro’s geïnvesteerd in renovatie en brandveiligheidsaanpassingen. Brandveiligheid is een terugkerend thema: in veel complexen moeten interieurs worden aangepast om aan de nieuwste normen te voldoen. Daarbij geldt dat de combinatie van veiligheidseisen, continuïteit van de exploitatie, en personeelskrapte, de bouw- en renovatiekosten structureel hoger maakt dan bij regulier utiliteitsvastgoed. In de pijplijn staat een aantal projecten die de komende jaren bepalend zullen zijn voor de capaciteit. De heropening van de gevangenis in Almere, aan de Caissonweg, is daarvan de meest besproken. Het gebouw, sinds 2019 gesloten, vergt ingrijpende investeringen in interieur en installaties om opnieuw te voldoen aan de eisen van DJI. Daarnaast verkent het ministerie de bouw van twee tijdelijke noodgevangenissen, onder meer in Limburg, om het acute tekort aan cellen te verlichten. Verder loopt een breed renovatieprogramma bij bestaande inrichtingen, met de nadruk op verduurzaming en brandveiligheid. Tegelijkertijd laat de herontwikkeling van voormalige gevangenissen zien dat gevangenisvastgoed ook een tweede leven kan krijgen. De sluiting van PI Wolvenplein in Utrecht in 2014 leidde tot een grootschalige transformatie, waarbij gebiedsontwikkelaar AM, bewonersvereniging De Witte Wolf, woningcorporatie Woonin en Star Lodge Hotels samen een levendige nieuwe stadswijk realiseren met woningen, horeca, een hotel en cultuur. De koepel van Haarlem, in 2016 gesloten, kreeg een herbestemming als campus voor onderwijs en start-ups, met de Hogeschool van Haarlem als anker. In Amsterdam is de Bijlmerbajes herontwikkeld tot de woonwijk Bajeskwartier, met circa 1.350 woningen, creatieve werkruimten en horeca, waarbij circulaire sloop centraal stond. Daarnaast transformeert de koepelgevangenis in Breda zich tot cultureel en creatief centrum met hotel- en broedplaatsfuncties.
Deze voorbeelden laten zien dat gevangenissen na sluiting niet per definitie leegstand betekenen, maar juist kansen bieden voor stedelijke vernieuwing. Ze leveren woningen, onderwijsvoorzieningen en culturele functies op, en maken vaak monumentaal erfgoed toegankelijk voor het publiek. De historische context benadrukt de grote omslag die het gevangeniswezen doormaakte. Waar tussen 2013 en 2018 bijna twintig gevangenissen sloten onder het Masterplan DJI, vanwege bezuinigingen en dalende criminaliteit, kampt Nederland anno 2025 juist met een tekort aan cellen. De heropening van Almere en de bouw van noodgevangenissen symboliseren deze kentering. Het gevangenisvastgoed staat daarmee in het middelpunt van twee tegengestelde bewegingen. Enerzijds vraagt het tekort aan celcapaciteit om uitbreiding, renovatie en noodbouw. Anderzijds laten de herontwikkelingen van iconische complexen zien dat leegstaande gevangenissen waardevol zijn als motoren van stedelijke vernieuwing. Met ruim 867.000 m² in beheer bij het RVB en een grote verduurzamingsopgave staat de sector voor een toekomst waarin veiligheid, capaciteit en maatschappelijke waarde hand in hand zullen moeten gaan. Zoals staatssecretaris Rutte het in haar Kamerbrief samenvatte: 'De situatie in het gevangeniswezen is en blijft een groot probleem. Het is een belangrijke basis van onze rechtsstaat dat misdaad bestraft wordt en straffen ook daadwerkelijk uitgezeten worden.'